Çin indi yada düşür| Ukraynadakı müharibə iqtisadi asılılığın necə öldürür?

Qərb Soyuq Müharibədə qalib gəlsə və bununla da özünün aparıcı iqtisadi və ideoloji status- kvosunu möhkəmlətsə də, yeni dünya nizamının uzunmüddətli saxlanmasına göz yumdu. Qərb Rusiya və Çin kimi “bir zamanlar imperiyaların” iqtisadi və ideoloji potensialını aşağı salmaqla səhvlərə yol verdi.

Birincisi, Sovet İttifaqının süqutundan dərhal sonra Birləşmiş Ştatlar və Qərbi Avropa KQB zabiti tərəfindən idarə olunan Rusiyanı köhnə qitə üçün ciddi təhlükə kimi qəbul etmirdilər. Eynilə, Qərb Çinin də qlobal aktor kimi potensialına məhəl qoymadı. Qərb özünü inandırdı ki, Rusiya yetmiş illik kök salmış kommunizmdən sonra bir gecədə yolunu dəyişəcək və Qərb dəyərlərinə əməl edəcək. Təbii ki, Rusiya bunu etmədi. Bununla belə, Moskva həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan özünü Qərbə cəlb etməyi öyrəndi. Məsələn, Rusiya Qərb sərmayələrinə açıldı və beynəlxalq təşkilatlara (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Avropa Şurası) daxil oldu, lakin özəyində həmin “kommunist yoldaşlar sistemi” olaraq qaldı. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Çin kommunist sistemini formal olaraq dəyişmədən Qərbə doğru addımlar atdı. Məsələn, Pekin vergitutma yolu ilə xarici investisiyaları təşviq etmək üçün Xüsusi İqtisadi Zonalar yaratdı (1980-84), BMT və Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv oldu.

Siyasi səhvləri ilə yanaşı, Qərb bütün cəbhələrini balanslı saxlamaq üçün lazımi səyləri göstərmədi. Birləşmiş Ştatlar Qərbi Avropaya tərəfdaş kimi yanaşırdı, lakin NATO-nun qoruyucu çətiri də onu Avropanın sülh və təhlükəsizliyinin təmin olunduğu barədə yanlış təsəvvürə gətirib çıxardı. Nəticədə Qərbi Avropa yalnız öz qısamüddətli bazar maraqları əsasında qərarlar verirdi. Məsələn, Baltik dənizinin dibi ilə Rusiyadan Almaniyaya uzanan “Şimal axını” və “Şimal axını II” boru kəmərləri Avropanın Rusiyaya təsiri altına düşməsini daha da artırdı.

Avropanın Rusiyadan asılılığı Mərkəzi və Şərqi Avropa regionunun keçmiş sosialist ölkələri 2004-cü ildə Avropa İttifaqına qoşulduqda daha da kəskinləşdi. Mərkəzi və Şərqi Avropa regionundakı dövlətlərin əsas məqsədi ilk fürsətdə Qərbə qaçmaq (Aİ-yə və NATO-ya üzvlük və öz suverenliyini gücləndirmək üçün) istəsə də, onlar təkbaşına Avropanın Rusiya enerjisindən qopmasına təşəbbüs göstərə bilmədilər. Nəticədə, bütün Aİ Şərqdən böyük enerji asılılığına düşdü. 1960-cı illərdə köhnə qitə neftinin yalnız 6 faizini Sovet blokundan idxal edirdisə, bu gün Avropanın qaz idxalının təxminən 40 faizi, xam neft idxalının 26,9 faizi və bərk yanacağın demək olar ki, yarısı Rusiyanın payına düşür.

Digər tərəfdən, ABŞ dərk etməlidir ki, Avropa kimi o da başqa dövlətdən həddən artıq asılı vəziyyətə düşüb. Son onilliklər göstərdi ki, Çin qlobal iqtisadiyyatda və Amerika iqtisadiyyatında getdikcə daha çox rol oynayır. Avropada Rusiya enerjisindən istifadə kimi, Çin iqtisadiyyatı və təchizat zəncirləri ABŞ-a qısamüddətli faydalar təklif edir, lakin bu, Çin bazarlarından uzunmüddətli asılılıq yaradır. Amerika rəhbərliyi milli müstəqilliyə daha az diqqət yetirir və Avropanın Rusiya enerjisi haqqında düşündüyü kimi qərarlar qəbul etməyə davam edir. Son zamanlar Birləşmiş Ştatlar nəinki Çin tədarük zəncirlərindən asılılıq riskinə məhəl qoymur, əksinə, Çin bazarlarına, məsələn, günəş, külək enerjisi və elektrikli nəqliyyat vasitələri üçün lazım olan akkumulyatorlara investisiyalar qoyur.

Bundan əlavə, Birləşmiş Ştatlar Çinə başqa bir cəbhədə də asılı olur, bu, bəlkə də daha qorxuludur: ABŞ-ın borc sahibliyi. Çin davamlı olaraq ABŞ-ın dövlət borcunun 1 trilyon dollardan çoxunu saxlayır. Bu, Birləşmiş Ştatların xarici təhdidlərə çevik reaksiya vermək qabiliyyətinə təsir edir.

Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi ABŞ üçün həyəcan siqnalı olmalıdır. Buradan çıxarılan dərs sadədir: iqtisadi asılılıq rus ruletidir və ölümcül nəticələrə səbəb ola bilər. Almaniya kimi Qərbi Avropa ölkələri Rusiya Ukraynanı işğal edənə qədər enerji asılılığını real təhlükəsizlik riski hesab etmirdilər. Məhz bundan sonra Ursula fon der Leyenin rəhbərlik etdiyi Avropa Komissiyası üçün prioritet xarici siyasət məqsədi oldu, lakin bu, Avropa iqtisadiyyatı üçün gec və ağrılıdır. Dünyanın aparıcı iqtisadi gücü kimi Birləşmiş Ştatlar asılılıqlarını nəzarətdə saxlamaq üçün balanslaşdırılmış iqtisadiyyatların və öz milli maraqlarının inkişafını stimullaşdırmaq məsuliyyətinə malikdir. Rusiyanın işğalı ABŞ üçün çox gec olmadan Çinə iqtisadi təsirini azaltmaq üçün bir fürsət təqdim edir.